Diótima. Encuentro Nacional de Poesía: Poemas de Martín Tonalmeyotl
Presentamos la serie Diótima en la cual publicamos algunos poemas de Martín Tonalmeyotl, invitado al Segundo Encuentro Nacional de Poesía Homenaje a Híkuri efectuado los días viernes 17, sábado 18 y domingo 19 de mayo en la Biblioteca General del H. Congreso de la Unión, en el Centro Cultural de la Secretaría de Hacienda y Crédito Público y en el Museo Nacional de las Culturas del mundo, respectivamente.
Martín Tonalmeyotl
Este día
Este día
quisiera amanecer sobre la rama más delgada de un árbol
desnudar el rocío pegada en cada hoja de ocote
grabar el sonido de la gota a la hora de despejarse
mirar como los rayos del sol devoran la humedad cada mañana
extender mis alas encima de la tristeza
caminar sobre cerros y pueblos enfermos de las balas
prender una vela en la cabeza de cada niño
mirar y reírme de los hombres injustos y corruptos
burlarme de aquellos que viven de la televisión y los celulares
amanecer sobrio para decir que la vida no nos pertenece
porque antes que nosotros vivió la abuela vendedora de comales
el buen padre educador con un cinturón en la mano
el tío ebrio y mariguano que prohibió todos los vicios
Este día
quiero revivir mis raíces en el pasado
recobrar las enseñanzas del bosque y las hormigas
poder comunicarme a través de los ecos y la lluvia
regresar al presente para desafiar la violencia
crear danzas nuevas y risas sinceras
porforar el oído de los sordos
prender fuego en los ojos de tantos hermanos
que ignoran su cotidianidad tan violenta
desatar a los perros nocturnos para que se coman a los políticos
abrir surcos donde los niños puedan sembrar mariposas
y los abuelos pintar sus andanzas de buen hombre
Cantar canciones con miel en las letras
y zurcir los pensamientos frente a los ojos de todos
Mi casa
Esta es mi casa
pedazo de mi carne enterrado bajo tierra
cuerpo encapsulado en un vientre de agua
Esta es mi casa
grito de una tarde lluviosa
canto unísono del alacrán rojo y el grillo
Esta es mi casa
tierna vereda pintada por los pies de mi padre
semilla viva sembrada en la raíz de nuestra memoria
Esta es mi casa
seno puntiagudo y savia de la dulce jícama
arrullo de pétalos en las manos de mi madre
Esta es mi casa
hogar de sapos en las manos de mi abuela
refugio con alas de sueños prematuros
Esta es mi casa
calle empedrada con ignominia, miseria y muerte
raíz voz de los sin rostro, sin nombre y sin sangre
Como las piedras
He de describir mi realidad descuartizada
Decir cuan injusto es la vida en este pueblo
Alimentar mis miedos con pedazos de esperanza
Despreciar estas calles donde un día jugaba con porterías de piedra
ahora sustituidos por hombres acribillados
He de callarme como las piedras
congelar tantas realidades que pudren mi alegría
Jícara de barro
Quiero ser un colibrí para volar al infinito,
que mis alas lleguen donde nadie alcance
y que mi vuelo conozca el incógnito.
Quiero ser un colibrí
y volar entre las nubes
para buscar el manantial de lluvia,
tomar una jícara de barro
y con ella,
derramar la lengua de mis abuelos.
Rostro de otros
Hay una lágrima de tantos
una gota de amargura
una impotencia de verse en el otro
un desprecio de sí mismo en la misma casa
unos ojos que ignoran tu risa y ahorcan tu alegría
Hay varias pupilas desorientadas
derraman lágrimas por un color censurado
por una estatura no encontrada en libros
por una ropa sin marcas ni etiquetas
por un nombre asociado a la tierra de uno
Aquí en nuestra propia tierra
donde nuestros pies han marcado esperanza
donde nuestras manos se han manchado de miseria
donde nuestras flores lloran sangre
donde los nuestros quieren ser blancos
donde a los niños se les enseña a pisotear su idioma
donde nuestros hermanos han desenterrado su ombligo
para no sentir el sudor campesino
donde huimos de sí mismos si entender que nos miran igual
pueblerino, campesino, albañil o “indígena”
Aquí en nuestra tierra donde existe una complicidad de los mudos
de esos sin labios y sin rostro que somos todos
donde queda grabado un dicho no popular
un pueblo que desprecia a su gente
está condenado al fracaso de su propia existencia
Aquí en nuestra tierra
donde lo blanco es sinónimo de grandeza
donde los collares de flores son para aquellos
que los toman del cuello y los echan a la basura
donde los cabellos tipo elote
son más importantes que el pensamiento originario
Aquí en nuestra casa
solo somos gusanos de tierra
espejo estrellado a los ojos del sol
raíz que se nos fue enseñado a despreciar
un no progreso en el medio científico y de las letras
Bajo la noche
Soy aquella palabra arrastrada por la historia,
el grito de calles perdido en la intemperie,
el niño con ansias de gritar y no puede
porque tiene la lengua semicortada.
Soy el hombre que le canta al agua,
toca el tamponatsin sobre las montañas
y baila al son del kechua,
serpiente de sonaja delicada.
Soy la palabra de pequeñas plumas,
el vuelo desesperado sin una pista visible,
la piedra pintada de oídos estáticos
y mirada fija.
Soy el fruto de Nesaualkoyotl,
la palabra que nunca se acaba.
In tonajle
In tonajle
niknekisia nitlachas nikoxtok ipan se kojtsintle uan noyej pitsauak
niknekisia nikinajuachtsotsolos noche aokoxalimej
nikakis kenejke yolik nomakaua achipinalistle ipan se okualkan
nikitas kenejke tonalmeyotsitsintin yolik kuastiuej on ajuaxtle
nikinpetlauas nomastlakapaluan ikuatipan neyajmankayotl
ninejnemis ikuatipan tepemej niman kalpantin kan sa xinej balas
nikxotlaltis se velita inkuatipan on kokonej uan kinajmanchiua kanon chantiskej
nikintlajtlatas niman nikinuejuetskilis on tlakamej uan xtetlakaitaj niman tlaxtekinej
inka ninokayauas on tlakamej uan kechka ueye tonajle xkauaj televisión nin incelular
nitlachas amo nitlauanke niman nitsajtsis chikauak kampa tochikaualis xtouaxka
kampa kuak tajuamej xetinemiyaj ochantik toueyenantsin uan komalnemakaya
ochantik se totataj uan techtlakanonotsaya ika se cinturón
se totioj tlauanke niman pokine uan xkaman otechkauilej no ijkon matikchiuakan
In tonajle
nikneke oksejpa nikintlachaltis noche noneluayouan
ninomaxtis noche tlin kichiua se kojyo niman tsikatsitsintin
niueles nitlajtlajtos ika tetlajkauiliomej niman kiyajtsintle
nias niman oksejpa niuajlas ipan in xkuajle kauitl kan nichantitok
nikinyolitis yankuikej ijtotijkej niman xochiyektin uetskaliomej
nikinnakasuejuelos tokniuan uan nakastapaltikej
niman inmixpan niktlikuiltis se ueye tlitl
kampa melauak xkitaj tlinon nochijtok ipan ojtle
nikinmakauas yeualchichimej para makinkuakan noche tlakajkayajkej
nikintlapos kuentin kampa kokonej ueliskej kintokaskej papalomej
niman kampa tokojkoluan ueliskej kitlapaluiskej tlinon okichijkej
Ninokuikatis ika yankuikej tlakuikaltin uan sa tsopelikej itlajtoluan
niman kuajle nikimijtsomas totlanemililuan imixpan noche tokniuan
Nochan
Yajuin tej nochan
tlalxiktsintle uan kuajle tlalpachijtok
yankuik atlakayotl uan sanken ijtitl
Yajuin tej nochan
konetsajtsiliotl uan okakistik ipan se tsiotlak kuak kiyauiya
insekuikalil kolotsintle chichiltik niman chokatsin
Yajuin tej nochan
ikxiojtsintle kampa kine onojuitej notajtsin
xinastle uan notoka ipan miyak tlamachilistin
Yajuin tej nochan
chichiualtsintle kuayakapistik uan iyayo tsopelik ken xikama
xochikajkanil uan pontok ipan imatsitsuan nonantsin
Yajuin tej nochan
inchan on akuakuamej uan nemej ipan imatsitsiuan nauelitaj
konechankayotl kan noche notemikej totomej
Yajuin tej nochan
ojtsintle uan tlapepechojle ika ixtetilaktle, apimismiktle niman mikilistle
neluatlajtole uan xkipiyaj inxayak uan xkipiyaj in tokayo niman inyesio
Ken tetsitsintin
Nikneke niteixpantilis kenejke amo kuajle nichantitok
Nikijtos kampa nikan tej xokuele kualtsin tichantis
Kampa niknekisia yamok ninomojtis
Yamok nikimakasis in ojtin kampa youejka nipelotajtejteliksaya
niman aman xok niuele kampa ipan ojtle sa xinej tlakamej
Ken se tetsintle xokuele itla nikijtoua
maske noyolpakilis melauak tlatlatok melauak palantok
Tlaluajkajle
Nikneke niyes niuiuisakatsin.
Maasikan uejka nomastlakapaluan,
matlaixmatite nopatlanalis kampa xaka ixtlamate.
Nikneke niyes niuiuisakatsin
niman nipatlanis ijtik moxtin.
Niktemos kanon uajmextok akiyajtsintle
kemaj, nikasis se tlaluajkajle
niman ika on uajkaltsintle,
nikmoyauas nokokoltlajtol.
Kitlauelitaj moxayak
Chipintok se chokaliotl uan nochimej inuaxka
se chokaliotl uan melauak chichik
se nejyamankayotl uan salijtok ipan okse xayakatl
se amo kualtsin tlanemilijle uan mitskixtsia mochan
ome ixtololojtin uan xkuelitaj mouetskalis niman kechpachkaj mopakilis
Ixpoliuej niman chokaj se kech ixtololojtin
melauak tlauelchokaj kampa amo chijchipajkej
chokaj kampa ipan amoxtin xaka inmipal tlajtoua
kampa inxochitlakentsin amo uelej nonemakaj ipan ojtin
kampa intokayo sanken salijtok iuan itlalneluayo
Nikan ipan totlaltipak
kanka yotinejnenkej niman yotikintokakej pakilistin
kampa tomauan yoyejyeskiskej niman yotlaliouakej
kampa toxochiuan ixtenayochokaj ika yestle
kampa toknitsitsiuan kinekej yeskej chijchipajkej
kampa kokonej tikimititsiaj ipan machojcholokan intlajtol
kampa tokniuan kinekej kixtiskej inmixik niman kuikaskej oksakan
san pampa, xkinekej tej kimatiskej kenejke nitonia se miltekitine
kampa san no tajuamej topatiliaj toxayak maske ne kiyauak techiliaj
kalpanteko, miltekitine, kalchiuane noso “indígena”
Nikan ipan totlaltipak kampa timiyakej tichantej niman xakaj tlajtoua
kampa yotechimixtekilijkej totenxipaliuan iuan toxayak
kampa onka se tlajtoltsintle uan xkixmatej niman kijtoua
se ueyekalpan uan amo kintlasojtla ikoneuan
mikis mostla noso uiptla niman xtla kajteuas ipan in tlaltipaktle
Nikan ipan totlaltipak
kampa tla tichipauak ueye kijtosneke kampa xochikoskamej
inuaxkauan tlakatsitsintin uan kinnakia se achijtsin niman kintlajkalej
kampa uan kuaijistakej ken yelotsintle melauak kintlakaitaj
niman tajuamej uan san titlaltlakatsintsintin xaka techtlakaita
Nikan tochan
tajuamej tej san titlalokuilimej
teskamej uan yotlajtlapankej ixko tonajle
neluatsintle uan otechititijkej maka matiktlasojtlakan
kampa xtiueliskej tikyolitiskej yankuik tlamachilistle noso xochitlajtojle
Itlan tlayouisyotl
Najua tej nitlajtoltsintle uan okitlalmimilo totlakaneluayo,
tlajtoltsintle uan choka ipan ojtin niman xaka kake,
konetsintle uan kineke tsajtsis niman xuele
kampa yokojkotonilijkej itlajtoltsin.
Najua tej on tlakatsintle uan kuikatlalia atsintle,
tlakatsintle uan kitsotsona tamponatsin ipan tepeyo
niman nijtotsia kuak nokuikatsia se kechua,
xochikouatsin uan tlajtotsia ika itlajchayastsin.
Najua tej nitlajtoltsintle uan kine topone ijuiyo,
patlanalistle uan xkita kanon noseuis,
tetsintle tlapalio uan sankan tlakaktok,
uan sankan tlachixtok.
Najua te ixochiponaltsin Nesaualkoyotl,
tlajtoltsintle uan xkaman poliuis.
Martín Tonalmeyotl originario de Atzacoaloya municipio de Chilapa de Álvarez, Guerrero, México. Lic. en Literatura Hispanoamericana por la Universidad Autónoma de Guerrero (UAGro) y Mtro. en Lingüística Indoamericana por el Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS). Actualmente estudia el Doctorado en Literatura Hispanoamericana. Es campesino, profesor de lengua náhuatl, narrador, poeta y traductor. Ha sido becario del PECDAG y del FONCA. Algunos de sus poemas, relatos, artículos y fotografías han sido publicados en diversos medios impresos y digitales, tanto nacionales como internacionales. Coordinador y antologador de serie en lenguas originarias Xochitlájtoli ‘La palabra florida’ en Círculo de Poesía. Revista Electrónica de Literatura cuya Antología fue editada, Xochitlajtoli: Poesía contemporánea en lenguas originarias de México (Círculo de Poesía, 2019).